بررسی ارور SMART هارد دیسک؛ نشانه خطر یا پیام پیشگیرانه؟
ارور SMART (Self-Monitoring, Analysis, and Reporting Technology) یکی از مهم‌ترین هشدارهایی است که ممکن است در سیستم شما ظاهر شود و اغلب کاربران را نگران می‌کند. این ارور معمولاً زمانی دیده می‌شود که هارد دیسک یا SSD شما دچار مشکل شده باشد یا در آستانه خرابی باشد. در این بخش از مقاله، قصد داریم به طور مفصل بررسی کنیم که ارور SMART چیست، چرا ظاهر می‌شود و دقیقاً چه معنایی دارد. آیا این پیغام به معنای مرگ کامل هارد شماست؟ یا تنها یک هشدار اولیه برای گرفتن نسخه پشتیبان است؟
SMART یک سیستم مانیتورینگ درونی در هارد دیسک‌ها و SSDهاست که به‌طور مداوم وضعیت سلامت و عملکرد دیسک را بررسی می‌کند. این سیستم اطلاعاتی مانند تعداد سکتورهای خراب، دمای عملیاتی، خطاهای خواندن/نوشتن، و بسیاری از پارامترهای دیگر را رصد کرده و در صورتی که یکی از این معیارها به خطر برسد، یک هشدار SMART صادر می‌شود.
نکته‌ای که باید بدان توجه کرد این است که SMART یک ابزار پیشگیرانه است، نه درمانگر. یعنی هدف آن هشدار دادن به کاربر پیش از آن است که خرابی کامل اتفاق بیفتد. متأسفانه، بسیاری از کاربران این پیام را نادیده می‌گیرند یا آن را با پیام‌های نرم‌افزاری سطح پایین اشتباه می‌گیرند. در حالی که ارور SMART، جدی‌ترین سیگنالی است که ممکن است از سمت ذخیره‌ساز دریافت کنید.
در ادامه این مقاله، به بررسی عوامل مؤثر در بروز ارور SMART، راهکارهای بررسی دقیق‌تر سلامت هارد، نرم‌افزارهای تشخیص تخصصی، و البته مهم‌ترین سؤال: «آیا هارد قابل نجات است یا باید فوراً آن را تعویض کرد؟» می‌پردازیم.
دلایل رایج نمایش ارور SMART؛ چه چیزی باعث هشدار می‌شود؟
ارور SMART صرفاً یک پیغام تصادفی نیست. این هشدار نتیجه‌ی تجزیه و تحلیل دقیق پارامترهای عملکردی هارد دیسک یا SSD شماست. زمانی که یکی یا چند مورد از این پارامترها از محدوده‌ی نرمال خود خارج شوند، سیستم SMART فعال شده و به شما هشدار می‌دهد.
از جمله مهم‌ترین عواملی که باعث بروز این ارور می‌شوند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
●افزایش تعداد سکتورهای خراب (Bad Sectors): هر هارد دیسکی ممکن است به‌مرور زمان دچار سکتورهای خراب شود، اما زمانی که این تعداد از حد خاصی بیشتر شود، SMART آن را به عنوان یک تهدید در نظر می‌گیرد.
●نوسانات دمایی شدید: هارد دیسک‌هایی که تحت فشار حرارتی زیاد کار می‌کنند یا در محیط‌هایی با تهویه‌ی نامناسب قرار دارند، معمولاً زودتر دچار فرسودگی می‌شوند.
●خطاهای مکرر در خواندن و نوشتن: اگر در عملکرد دیسک هنگام ذخیره یا بازیابی اطلاعات به‌طور مکرر اختلال پیش بیاید، سیستم SMART این خطاها را ثبت کرده و در صورت افزایش تعداد آن‌ها، هشدار صادر می‌کند.
●زمان چرخش دیسک (Spin-Up Time) غیرعادی: این مورد بیشتر در هارد دیسک‌های مکانیکی (HDD) دیده می‌شود. اگر زمان چرخش برای رسیدن به سرعت عملیاتی زیادتر از حد معمول شود، نشانه‌ای از اختلال در عملکرد موتور یا منابع تغذیه است.
●خطای درایو داخلی یا آسیب فیزیکی: ضربه خوردن یا خاموشی ناگهانی سیستم ممکن است باعث آسیب فیزیکی به اجزای داخلی هارد شود که در نهایت با هشدار SMART خود را نشان دهد.
●نکته‌ی کلیدی اینجاست که در بسیاری از موارد، این هشدار به‌موقع صادر می‌شود و فرصتی به شما می‌دهد تا از فاجعه جلوگیری کنید؛ به شرط آن‌که آن را نادیده نگیرید.
چطور مطمئن شویم که هشدار SMART واقعی است؟ روش‌های بررسی دقیق‌تر سلامت هارد
هشدار SMART، برخلاف بسیاری از پیام‌های خطای سیستم‌عامل که ممکن است در اثر باگ‌های نرم‌افزاری یا تنظیمات اشتباه ظاهر شوند، معمولاً بر پایه‌ی داده‌های واقعی و تحلیل دقیق پارامترهای حیاتی هارد دیسک یا SSD صادر می‌شود. اما با این حال، همیشه این احتمال وجود دارد که یک ارور SMART اشتباه باشد یا شدت آن به درستی تفسیر نشده باشد. از این رو، ارزیابی دقیق‌تر وضعیت درایو پیش از تصمیم‌گیری نهایی کاملاً ضروری است.
تحلیل SMART با استفاده از ابزارهای تخصصی مانیتورینگ دیسک
یکی از بهترین راه‌ها برای بررسی صحت هشدار SMART، استفاده از نرم‌افزارهای شخص ثالث است که به‌صورت تخصصی طراحی شده‌اند تا اطلاعات داخلی ثبت‌شده در سیستم SMART را به شکلی قابل فهم نمایش دهند. این ابزارها امکان تحلیل دقیق ده‌ها شاخص سلامت دیسک را فراهم می‌کنند که از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
Reallocated Sector Count: نشان‌دهنده‌ی تعداد سکتورهایی است که به علت خرابی فیزیکی جایگزین شده‌اند. مقدار بالا در این شاخص معمولاً نشانه‌ی ضعف سخت‌افزاری است.
Current Pending Sector Count: تعداد سکتورهایی که در حال حاضر غیرقابل خواندن هستند ولی هنوز توسط درایو جایگزین نشده‌اند.
Spin Retry Count: تعداد دفعاتی که دیسک موفق به شروع به چرخش در زمان مناسب نشده است. این شاخص در HDDها کاربرد بیشتری دارد.
Uncorrectable Sector Count: سکتورهایی که سیستم نتوانسته اطلاعات آن‌ها را بازیابی کند؛ حتی با روش‌های تصحیح خطا.
یکی از ابزارهای سبک و در عین حال قدرتمند برای این کار، CrystalDiskInfo است. این نرم‌افزار به‌طور گرافیکی وضعیت SMART را نمایش می‌دهد و در بسیاری از بررسی‌های سخت‌افزاری به‌عنوان مرجع استفاده می‌شود. اگر به گزارش این برنامه عبارت‌هایی مانند “Caution” یا “Bad” برخوردید، نشانه‌ای واضح از وجود خطر در هارد شماست.
برای تحلیل پیشرفته‌تر، نرم‌افزاری مانند Hard Disk Sentinel پیشنهاد می‌شود. این ابزار نه تنها پارامترهای SMART را بررسی می‌کند، بلکه بر اساس الگوریتم‌های داخلی خود، عمر مفید باقی‌مانده‌ی درایو و شدت تهدید را نیز تخمین می‌زند.
بررسی اولیه با دستورات سیستم‌عامل
در صورتی که نیاز به یک بررسی سریع و بدون نصب نرم‌افزار دارید، می‌توانید از دستورهای داخلی سیستم‌عامل نیز استفاده کنید. در محیط Command Prompt ویندوز، اجرای دستور زیر، وضعیت کلی سلامت هارد را مشخص می‌کند:
wmic diskdrive get status
در صورت سالم بودن درایو، خروجی این دستور عبارت “OK” خواهد بود. اما اگر درایوی در آستانه‌ی خرابی باشد، عبارت “Pred Fail” یا “Unknown” نمایش داده خواهد شد. توجه داشته باشید که این روش، سطح تحلیل بسیار پایه‌ای دارد و توصیه می‌شود تنها به عنوان بررسی اولیه از آن استفاده شود.
علائم ثانویه که همراه با هشدار SMART ظاهر می‌شوند
اگر هشدار SMART تنها نشانه‌ی موجود باشد، بررسی‌های بیشتر برای اطمینان از صحت آن ضروری است. اما در بسیاری از موارد، این هشدار با علائم جانبی نیز همراه می‌شود که می‌توانند تأییدکننده‌ی بروز یک مشکل جدی باشند:
●کاهش محسوس سرعت سیستم در هنگام بوت یا اجرای نرم‌افزارها
●ایجاد صداهای مکانیکی غیرطبیعی از HDD (مانند کلیک یا تق‌تق)
●از کار افتادن ناگهانی فایل‌ها یا آسیب دیدن ساختار پارتیشن
●هنگ کردن سیستم هنگام دسترسی به درایو خاص
وجود چنین نشانه‌هایی در کنار ارور SMART تقریباً به‌طور قطع نشان‌دهنده‌ی آغاز فرآیند خرابی دیسک است و بلافاصله باید از اطلاعات مهم پشتیبان‌گیری شود.
آیا دیسکی که هشدار SMART صادر کرده قابل نجات است؟ بررسی احتمال بازیابی و راهکارهای پیشنهادی
هنگامی‌که هشدار SMART ظاهر می‌شود، اغلب کاربران با این پرسش مواجه می‌شوند: «آیا هنوز می‌توان از این درایو استفاده کرد؟» پاسخ به این سؤال، به میزان آسیب، نوع هشدار ثبت‌شده و هدف استفاده از درایو بستگی دارد. برخی خطاهای SMART نشان‌دهنده‌ی تخریب تدریجی هستند، در حالی‌که برخی دیگر ممکن است نشانه‌ی خرابی قریب‌الوقوع باشند.
مواردی که هنوز می‌توان به ادامه استفاده از هارد امیدوار بود
اگر مقادیر هشداردهنده SMART مربوط به پارامترهایی باشد که در سطح خفیف یا پایدار قرار دارند — مانند تعداد محدودی سکتور جابه‌جا شده (Reallocated Sectors) یا خطاهای جزئی خواندن — می‌توان با رعایت برخی اقدامات احتیاطی همچنان از درایو استفاده کرد:
استفاده فقط برای ذخیره‌سازی موقت: در چنین شرایطی بهتر است هارد فقط برای نگهداری فایل‌های غیر بحرانی و موقتی استفاده شود.
پایش مداوم با نرم‌افزارهای مانیتورینگ: ابزارهایی مانند Hard Disk Sentinel یا Acronis Drive Monitor می‌توانند روند پیشرفت خطا را دنبال کنند و اگر شرایط بدتر شد، هشدار بدهند.
پشتیبان‌گیری منظم و خودکار: درایوی که یک بار هشدار SMART داده، حتی در صورت پایداری ظاهری، دیگر قابل اعتماد صددرصد نیست. فعال‌سازی یک سیستم بکاپ خودکار، اولویت بالایی دارد.
مواردی که نیاز به تعویض فوری دارند
بر اساس مستندات فنی ارائه‌شده توسط کمپانی‌هایی مانند Seagate و Western Digital، در صورت بروز برخی خطاهای SMART، ادامه استفاده از درایو به‌شدت خطرناک است. این موارد شامل موارد زیر می‌شوند:
●افزایش تصاعدی Uncorrectable Sectors
●مقدار بالا در Pending Sectors که با اسکن‌های مجدد همچنان باقی مانده‌اند
●کاهش شدید Health Percentage در نرم‌افزارهای مانیتورینگ
●وجود خطاهای سخت‌افزاری تاییدشده توسط ابزارهای تست مستقل
در چنین شرایطی، توصیه‌ی اکید آن است که درایو بلافاصله از مدار استفاده خارج شود و قبل از هرگونه دست‌کاری یا اسکن مجدد، یک کلون کامل از دیسک تهیه شود تا احتمال از دست رفتن اطلاعات به حداقل برسد.
آیا تعمیر فیزیکی یا نرم‌افزاری امکان‌پذیر است؟
در مورد دیسک‌هایی که هشدار SMART صادر کرده‌اند، اغلب گزینه‌ی تعمیر وجود ندارد، به‌ویژه اگر آسیب از نوع فیزیکی باشد. نرم‌افزارهایی وجود دارند که ادعا می‌کنند سکتورهای خراب را ترمیم می‌کنند (مانند HDD Regenerator)، اما این ابزارها در عمل تنها سکتورها را از دسترس خارج کرده یا مجدداً پارتیشن‌بندی می‌کنند، نه اینکه واقعاً خرابی سخت‌افزاری را برطرف کنند.
در خصوص SSDها نیز، هشدار SMART اغلب به معنای فرسودگی سلول‌های حافظه و پایان عمر مفید آن‌هاست. از آنجا که SSDها فاقد اجزای مکانیکی هستند، تعمیر یا احیای آن‌ها به‌ندرت موفقیت‌آمیز است و عموماً تعویض، راهکار اصلی تلقی می‌شود.
جمع‌بندی و توصیه‌های نهایی: چگونه با ارور SMART برخورد کنیم؟
ارور SMART شاید یکی از نگران‌کننده‌ترین پیام‌هایی باشد که کاربران هنگام راه‌اندازی سیستم با آن مواجه می‌شوند، اما در عین حال، یکی از مفیدترین و پیشگیرانه‌ترین هشدارهایی است که می‌تواند از فاجعه‌ی از دست رفتن اطلاعات جلوگیری کند. در طول مقاله دیدیم که این هشدار معمولاً بی‌دلیل صادر نمی‌شود و پشت آن، داده‌های دقیق و ثبت‌شده‌ای از وضعیت واقعی هارد یا SSD شما وجود دارد.
آنچه اهمیت دارد، نحوه‌ی واکنش شما به این هشدار است. اگر ارور SMART را جدی بگیرید و اقدامات مناسبی انجام دهید، می‌توانید با حداقل آسیب از شرایط عبور کنید. اما در صورت نادیده گرفتن، ممکن است با خرابی کامل و غیرقابل‌بازگشت مواجه شوید.
توصیه‌های نهایی:
هرگز ارور SMART را نادیده نگیرید، حتی اگر سیستم همچنان فعال است. این هشدار اغلب به معنای آغاز یک فرایند فرسایشی است، نه صرفاً یک خطای نرم‌افزاری.
در اولین فرصت از تمام داده‌های حیاتی بکاپ تهیه کنید. استفاده از ابزارهایی مانند Macrium Reflect یا Acronis برای کلون‌گیری کامل دیسک توصیه می‌شود.
از نرم‌افزارهای تخصصی برای تحلیل دقیق‌تر ارور استفاده کنید. تنها با تکیه بر ظاهر پیغام نمی‌توان شدت تهدید را به‌درستی درک کرد.
در صورت وجود علائم فیزیکی خرابی، بلافاصله هارد را از مدار خارج کنید. ادامه استفاده از دیسکی که صداهای غیرعادی تولید می‌کند یا دچار فریزهای مکرر است، ریسک از دست رفتن کامل اطلاعات را افزایش می‌دهد.
برای استفاده بلندمدت و مطمئن، تعویض درایو را جدی بگیرید. اگرچه برخی موارد هشدار SMART قابل مدیریت هستند، اما درایوی که یک بار هشدار صادر کرده، دیگر برای اطلاعات مهم قابل اعتماد نخواهد بود.
در نهایت، SMART را باید به چشم یک دوست وفادار دید، نه یک دشمن نگران‌کننده. هشدارهای آن فرصتی هستند برای پیشگیری، نه اضطراب.
اگر به موقع واکنش نشان دهید، می‌توانید هزینه‌های مالی، زمانی و روانی ناشی از خرابی ذخیره‌ساز را به حداقل برسانید.
